Rajchman (Floyar-Rajchman; pierwotnie – do r. 1917 – Reichman) Henryk Janusz, pseud. Floyar (1893–1951), legionista, major dyplomowany WP, działacz polityczny, minister przemysłu i handlu, poseł na Sejm. Ur. 7 XII w Warszawie, pochodził z kupieckiej rodziny żydowskiej. Był synem Józefa Reichmana, komiwojażera w firmie «Fraget», i Anny z Winiarskich.
Do r. 1911 R. uczęszczał do VI Gimnazjum Filologicznego w Warszawie. Już wówczas rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, w związku z czym został na krótko aresztowany; to prawdopodobnie zadecydowało o przeniesieniu się w r. 1911 do Krakowa, gdzie zdał maturę w I Szkole Realnej. Od czerwca 1913 do sierpnia 1914 był członkiem Tow. «Strzelca» w Krakowie. W dn. 10 VIII 1914 wstąpił jako instruktor do oddziałów strzeleckich (późniejszej I Brygady Legionów Polskich) i używał wówczas pseud. Floyar. W dn. 10 XI t. r. został mianowany starszym sierżantem. Od 18 XII t. r. służył w 5 p. piechoty Legionów jako dowódca plutonu. Przeszedł cały szlak bojowy 5 p. piechoty. Odniósł ciężkie rany w bitwie pod Kostiuchnówką i przebywał od 4 VII 1916 do 20 VIII t. r. w szpitalu, po czym wrócił do swego pułku. W r. 1917 został oddelegowany do szkoły oficerskiej 5 p. piechoty w Ostrowiu Komorowie. Cały czas prowadził samokształcenie wojskowe z zakresu historii wojskowości, wojen wolnościowych, organizacji i doświadczeń armii europejskich. Po kryzysie przysięgowym przeszedł 30 XI 1917 do pracy konspiracyjnej w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Warszawie, gdzie działał do 1 XI 1918. Choroba zmusiła R-a do przerwania aktywnej działalności: od 1 XI 1918 do 31 XII 1919 przebywał w Zakopanem. Podjął w tym czasie studia jako słuchacz nadzwycz. na Wydziale Prawa UJ. W l. 1918/19–1919/20 zaliczył 4 semestry po czym studia przerwał. W dn. 1 I 1920 wstąpił ponownie do wojska w stopniu podporucznika. Był kolejno dowódcą kompanii podoficerskiej w 5 p. piechoty Legionów i referentem wyszkolenia w batalionie. Wg wystawionej mu wówczas opinii «posiadał wszystkie zalety doskonałego oficera bojowego». W dn. 23 XI 1920 przeszedł na stanowisko szefa oddziału I organizacyjno-materiałowego w dowództwie I dywizji piechoty Legionów, od 5 IV 1921 zastępował szefa sztabu, a od 1 V 1921 powrócił na szefa I oddziału. I tu zyskał wysokie oceny płk. Stefana Dąb-Biernackiego: zdolności organizacyjne «wybitne», «oficer nadzwyczaj inteligentny, chwytający każdą ideę w lot», przy tym «flegmatyczny i przez to trochę powolny w wykonaniu. W stosunku do ludzi i w charakterze, czasami surowy i przykry». W r. 1920 R. awansował na kapitana ze starszeństwem od 1 VI 1919. W tym okresie przeszedł na katolicyzm.
W l. 1921–3 studiował w Wyższej Szkole Wojennej. Po zamordowaniu prezydenta Gabriela Narutowicza należał do tej grupy piłsudczyków, która dn. 16 XII 1922 przejęła centralne ogniwa aparatu państwowego. Brał też udział w przygotowaniach do «akcji karnej» przeciwko odpowiedzialnym moralnie za zamordowanie Narutowicza przywódcom endeckim. Należał wówczas do tzw. Koc-grupy skupiającej działaczy POW z lat wojny i stanowiącej konspiracyjną organizację zwolenników Józefa Piłsudskiego w wojsku. Prawdopodobnie był też członkiem organizacji «Honor i Ojczyzna», zbliżonej do masonerii, a stanowiącej pomost między Koc-grupą a gen. Władysławem Sikorskim.
Po ukończeniu studiów w Wyższej Szkole Wojennej uzyskał R. przydział do sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu w Brześciu. W maju 1926 aktywnie uczestniczył w przewrocie kierowanym przez J. Piłsudskiego, będąc łącznikiem między różnymi oddziałami wojska. W t. r. przeszedł do pracy w Głównym Inspektoracie Sił Zbrojnych. W r. 1928 został oddelegowany do współpracy z Min. Spraw Wewnętrznych przy przygotowywaniu reorganizacji administracji państwowej i unifikacji prac samorządowych w dziedzinie gospodarczej. W t. r. został mianowany majorem Sztabu Generalnego ze starszeństwem od 1 I 1928. Od jesieni 1928 do r. 1932 przebywał w Tokio jako attaché wojskowy i morski. Obszar jego działań obejmował poza Japonią, Chiny, Mandżurię i Koreę. Do stanowiska tego Piłsudski przywiązywał duże znaczenie ze względu na rolę Japonii w ewentualnym konflikcie ze Związkiem Radzieckim. Praca ta dawała R-owi możliwości nawiązania wielu ważnych kontaktów z oficerami i politykami japońskimi, szczególnie gdy został dziekanem korpusu attachés wojskowych i morskich przy dworze cesarskim.
Po powrocie do kraju – z nieznanych powodów – R. przeszedł do służby cywilnej. W Min. Skarbu prowadził prace dotyczące organizacji przedsiębiorstw państwowych oraz uzdrowienia stosunków finansowych w prywatnych przedsiębiorstwach przemysłowych. W dn. 5 XII 1933 został powołany na stanowisko wiceministra przemysłu i handlu i szefa Biura Inspekcji w Min. Przemysłu i Handlu, a 15 V 1934 został ministrem przemysłu i handlu w gabinecie Leona Kozłowskiego, a następnie Walerego Sławka, chociaż do piastowania tego stanowiska nie miał przygotowania merytorycznego. Urząd ten sprawował do 12 X 1935. Należał wówczas do grona czołowych kierowników polskiego życia gospodarczego i wraz z Adamem Kocem, Tadeuszem Lechnickim i Ignacym Matuszewskim wytyczał kierunki polityki ekonomicznej rządu. Był zwolennikiem polityki deflacyjnej, rzecznikiem zwiększenia roli państwa w przemyśle, próbował doprowadzić do obniżki cen kartelowych, występował jako przeciwnik zaangażowania kapitałów francuskich i niemieckich w gospodarce polskiej. Działalność R-a w sprawie rozwiązania kwestii kapitału francuskiego była mało przejrzysta i dość chwiejna, co szczególnie wyraźnie można obserwować na przykładzie starań o przejęcie kontroli przez stronę polską nad Zakładami Żyrardowskimi. Brak wyraźnej linii postępowania R-a spowodował obciążenie rządu niepotrzebnymi wydatkami na wykup akcji tych zakładów od M. Boussaca. R. wykorzystywał stanowisko w Min. Przemysłu i Handlu do podjęcia prób kompromitacji niektórych działaczy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem związanych z kręgami konserwatywnymi. W ministerstwie dał o sobie znać jego trudny charakter. Wg opinii Wacława Jędrzejewicza R. «napewno był najtrudniejszym ministrem we współpracy z innymi». Do niewątpliwych osiągnięć R-a na stanowisku ministra przemysłu i handlu należy zaliczyć reorganizację Izb Rzemieślniczych i Izb Przemysłowo-Handlowych oraz doprowadzenie do podpisania kilku umów handlowych m. in. z Wielką Brytanią, z którą R. dążył do zbliżenia gospodarczego i starał się to osiągnąć w trakcie wizyty w Londynie (17–28 II 1935). Poza działalnością gospodarczą angażował się w działalność polityczną, będąc ściśle związany z tzw. grupą pułkowników. Przed śmiercią Piłsudskiego wraz z niektórymi członkami tej grupy starał się nakłonić Janusza Jędrzejewicza do odbycia rozmowy z prezydentem Ignacym Mościckim w celu skłonienia go do wyznaczenia, w wypadku śmierci Piłsudskiego, na generalnego inspektora sił zbrojnych gen. Kazimierza Sosnkowskiego.
Po śmierci Piłsudskiego R. znalazł się na bocznym torze i nie brał udziału w życiu publicznym, mimo że na jesieni 1935 został wybrany do Sejmu z woj. białostockiego i był posłem do rozwiązania Sejmu w lecie 1938. W grudniu 1935 R. nie został wybrany przez Sejm do jego Komisji Budżetowej, ani do Komisji Spraw Zagranicznych. Zdarzenie to komentowano jako dowód niełaski R-a. Dopiero w marcu 1936 wybrano go do Komisji Przemysłowo-Handlowej, a w r. 1938 do Specjalnej Komisji do Spraw Cen Artykułów Rolniczych. Na plenum Sejmu wystąpił tylko dwa razy (m. in. w dyskusji nad preliminarzem budżetowym na r. 1937/38 w dn. 17 II 1936). Pogłoski przypisywały R-owi udział w przygotowywanym przez Edwarda Rydza Śmigłego przewrocie; nie ma na to jednak żadnych dowodów. W r. 1939 udał się z własnej inicjatywy do Stanów Zjednoczonych, aby w przewidywaniu katastrofy wojennej przygotować grunt dla sprawy polskiej. Do kraju wrócił niemal w przededniu wybuchu wojny.
W czasie wojny wiceminister A. Koc powierzył R-owi wraz z I. Matuszewskim wywiezienie złota Banku Polskiego do Rumunii. Zadanie to wykonał. Pomagał też przy wywiezieniu Funduszu Obrony Narodowej (FON). W Rumunii organizował wraz z Wacławem Jędrzejewiczem przewóz zasobów FON-u do ambasady RP w Bukareszcie, a następnie brał udział w ich segregacji i wysłaniu do Francji. Dn. 13 I 1940 przez Grecję i Włochy udał się do Francji, gdzie traktowany był bardzo nieżyczliwie zarówno przez rząd na emigracji, jak i władze francuskie. Przeniósł się do Wielkiej Brytanii, a stamtąd 19 VI 1941 do Stanów Zjednoczonych. Z Londynu nawiązał łączność z podziemnym ruchem piłsudczyków w okupowanej Polsce (m. in. z Wacławem Lipińskim i Julianem Piaseckim). W Stanach Zjednoczonych współdziałał w założeniu Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, który powstał w czerwcu 1942. Był też wraz z I. Matuszewskim autorem wszystkich oświadczeń i deklaracji tej organizacji. Nie występował na zewnątrz, pozostawiając tę rolę przedstawicielom starej emigracji polskiej. R. był zdecydowanym przeciwnikiem umowy Sikorski–Majski i aktywnie ją zwalczał, jak też rząd Sikorskiego. Należał do współtwórców założonego 4 VII 1943 Instytutu J. Piłsudskiego w Ameryce zajmującego się badaniami nad najnowszą historią Polski. Został w nim wiceprezesem Zarządu i dbał o sprawy finansowe. Po kilkuletniej chorobie, zmarł w Nowym Jorku 22 III 1951 i tu został pochowany. Odznaczony był Krzyżem Virtuti Militari V kl., Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta (po odejściu z Min. Przemysłu i Handlu), czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości i Srebrnym Krzyżem Zasługi.
Żonaty z Zofią z Małeckich, 1. v. Bagniewską, miał R. pasierbicę Janinę Bagniewską.
Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku, W. 1981 II; Album–Skorowidz Senatu i Sejmu RP 1935–40; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Zieleniewski, Sejm i Senat 1935–40 (fot); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; – Arski S., My, pierwsza brygada, W. 1962; Balcerak W., Chronologia stosunków międzynarodowych Polski 1933–1935, W. 1960; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Garlicki A., Przewrót majowy, W. 1978; Henryk Rajchman. Polish Patriot, „The New York Times” 1951 nr z 27 III; Hrabyk K., Henryk Floyar Rajchman, „Dzien. Pol.” (Detroit) 1951 nr z 27 III; Instytut Piłsudskiego w Ameryce. Zarys historyczny 1943–1973, Nowy Jork [b. r.] s. 3; Jędrzejewicz W., Polonia amerykańska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, Nowy Jork 1954 (fot.); Komunikat National Committee of Americans of Polish Descent z marca 1951; Landau Z., Tomaszewski J., Sprawa żyrardowska, W. 1983; ciż, Wielki kryzys 1930–1935, W. 1982; Mieses M., Polacy-chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, W. 1938; Mocha F., Poles in America. Bicentennial essays, Stevens Point 1978; Noël L., La Pologne entre deux mondes, Paris 1984 (Rajszman); Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Rotschild J., Piłsudski’s coup d’état, New York 1966; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Pod red. W. Chocianowicza, Londyn 1969; Werschler I., Tadeusz Hołówko. Życie i działalność, W. 1984; Zabiełło S., O rząd i granice, W. 1970; – Drohojowski J., Wspomnienia dyplomatyczne, W. 1959; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn 1968; Grzędziński J., Maj 1926. Kartki z pamiętnika, W. 1936 s. 15, 27; Jędrzejewicz J., W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1981; Jędrzejewicz W., Fundusz Obrony Narodowej w czasie drugiej wojny światowej, „Zesz. Hist.” 1962 nr 1 s. 160–74; Karpiński Z., O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach. Wspomnienia 1860–1960, W. 1971; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967–73 I–III; Lednicki W., 20 lat w wolnej Polsce, Londyn 1973 s. 241–2; Młynarski F., Wspomnienia, W. 1971; Rayski L., Słowa prawdy o lotnictwie polskim 1919–1939, Londyn 1948 s. 79–80; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1967; tenże, Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich czasach, Londyn 1969; Składkowski S., Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły, Londyn 1964; Sokolnicki M., Dziennik ankarski 1939–1943, Londyn 1965; – Spraw. stenogr. Sejmu 1935–8; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, Londyn 1964–5 I–II; – AAN: Akta BBWR t. 97, 113, 115, Akta Dubieckiego t. 7; Arch. UJ: Akta studenckie H. R-a; CAW: Akta personalne t. 5011; Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku: Akta H. F. R-a; – Informacje Wacława Jędrzejewicza.
Zbigniew Landau